अर्थातच वर्णकांच्या (चित्रांच्या) साहाय्याने जो कथाकथन करतो तो श्रेष्ठ चित्रकथक होय. या श्लोकात सांगितल्याप्रमाणे चित्रकथी खरे तर तालाविना गात नाहीत त्याच्या कथनात चित्र,गीत,वाद्य यांचा मनोहारी त्रिवेणी संगम झालेला दिसून येतो.

    त्यांच्या सादरीकरणाला ‘पोथीवाचन’ म्हणतात. अगदी स्थानिक भाषेत लोक त्याला’ पोथी सोडणे‘ म्हणतात. या पोथीमध्ये ३० ते ५० चित्रे एकत्र ठेवलेली असतात. त्याला ‘ पोथी बांधणे’ असे म्हटले जाते. एका कापडी चौकोनी तुकड्यात (रुमाल) ही पोथी एका चॉकलेटी दोरीने बांधली जाते. ही दोरी कापडी किंवा चामड्याची असते. ज्या लाकडी फळीवर ही पोथी ठेवतात त्याला ‘बांध’ म्हणतात. विशेष म्हणजे या पोथ्या अक्षर स्वरूपात लिहीलेल्या नसतात तर साधारण अठरा इंच लांब आणि बारा इंच रुंद अशा कागदावर नैसर्गिक रंग वापरून मनमोहक चित्रे काढलेली असतात. या चित्रांना अत्यंत पवित्र मानले जाते. प्रत्येक चित्रामध्ये देवाचा प्रत्यक्ष वास असल्याची समजूत असल्याने विधीप्रसंगी या चित्रांची देवाप्रमाणे पूजा केली जाते. या चित्रासोबतची त्यांची वर्तणूक देवाप्रमाणे असते. खराब झालेले चित्र देखील जाळून टाकून त्याची राख पाण्यात वाहवली जाते. तत्पूर्वी जुन्या चित्रातील देवाच्या चैतन्याची नवीन चित्रात प्राणप्रतिष्ठा केली जाते. पूर्वी ही चित्रे पानावर काढली जायची,परंतु नंतरच्या काळात बापू महाराजांनी त्यांना कागद उपलब्ध करून दिला. महाराष्ट्रामध्ये या चित्रकथी पोथ्यांची चित्रे आजही आपण पिंगुळी गावातील चित्रकथींकडे पाहू शकतो. या चित्रांमधील पात्रे एकदम ठळक आणि गडद रंगात रंगविलेली आहेत. यामधील पात्रांचा वैशिष्ट्यपूर्ण महाराष्ट्रीयन पोशाख. अंगावरील दागदागिने. त्यांच्या बसण्याच्या पद्धती मनोहर आहेत.

   या पोथ्यांचे त्यांच्याकडे विशिष्ट संच असतात,आणि त्यामधील चित्रे दाखवून कथाकथन केले जाते. अशा कथनांमध्ये निरनिराळी आख्याने सांगितली जातात. रामायण, महाभारत सर्वात आधी चित्रस्वरुपात प्रकाशित झाले. परंतु त्याचबरोबर बभ्रुवाहन, सीताहरण, शिवाला मोहीनी घालणारी भिल्लीण,हरिश्चंद्र तारामती, द्रौपदी वस्त्रहरण अशी अनेक आख्याने सांगितली जातात. चित्रांमधील कथा जी निवेदनाच्या स्वरूपात सांगितली जाते ती केवळ मौखिक परंपरेने जतन केलेली असते, लेखनबद्ध नाही. 

    गणेशोत्सव तसेच नवरात्रीमध्ये हे लोक पोथ्या सांगतात. त्यांच्या सादरीकरणामध्ये वाचिक,आंगिक सात्विक लय असते. पोथीमधील पुराणकथा पदबंधातून सादर करताना प्रत्येक पदबंधावर निरूपण, डाव्या हातात मंजिरी, उजव्या हाताने वीणावादन करीत कथाकार चित्रे बदलतो. या चित्रांना अनुसरून निरूपण, गायन आणि संवाद याद्वारे कथाकार उत्स्फूर्त परंतु सहज असे कथन करतात. यामध्ये रिद्धी, सिद्धी सहीत श्री गणेशाचे आगमन, सरस्वतीचे आगमन, सरस्वतीकडून उपदेश आणि त्यानंतर मूळ कथानक असा क्रम असतो. चित्रकथीचे सादरीकरण गणेशोत्सव तसेच नवरात्र अशात होत असले तरीही नवरात्रामध्ये याचे विशेष महत्व आहे. नवरात्रीला फक्त पंचमी व्यतिरिक्त चित्रकथीचे सादरीकरण ठराविक मंदिरांमधून विधिपूर्वक केले जाते. चित्रकथी सादरीकरणात पूर्वी स्त्रियांचा सहभाग नसे. परंतु आजच्या काळात गंगावणे कुटुंबातील स्त्रियादेखील सादरीकरणासाठी मदत करीत आहेत.

    चित्रकथी सादर करण्यासाठी किमान तीन व्यक्तींचा गट असतो. रात्रीच्या वेळी देवळाच्या सभामंडपामध्ये याचे सादरीकरण करतात. यावेळी सादरकर्त्यामधील प्रमुख सादरकर्ता देवळाच्या मंडपात देवाकडे तोंड करून ,देवाचे मुख स्पष्ट दिसेल अशा रीतीने बसतो. त्याचे साथीदार त्याच्या डाव्या उजव्या बसतात. कार्यक्रम पाहण्यासाठी आलेली मंडळी त्यांच्या भोवती बसतात. यातील प्रमुख सादरकर्त्यास ‘नायकी ‘असे संबोधले जाते. या नायकीच्या उजव्या हातात वीणा तर दुसऱ्या हातात टाळ असतात. त्यांच्या साथीदारांच्या हातात हुडुक (छोटे डमरू) असते. पिढ्यानपिढ्या चित्रकथी हीच तीन वाद्ये निदानाच्या वेळी वापरतात. आजतागायत त्यामध्ये कोणताही बदल झालेला नाही. निवेदन करावयाची पोथी नायकीच्या उजव्या हाताशी ठेवलेली असते. ही पोथी एका लाकडी फळीवर ठेवली जाते जेणेकरून कार्यक्रमासाठी आलेल्या लोकांना दुरूनदेखील दर्शन होईल. उजव्या हाताने वीणेचे मधुर स्वर छेडीत डाव्या हाताने नायकी चित्रे दाखवतो. वेळी त्याचे साथीदार तालवाद्याची साथ देऊन वातावरण भारून टाकतात.

    पोथीला सुरुवात करण्यापूर्वी देवळाचा पुजारी गाभाऱ्यातून निरंजन आणून गणपतीच्या चित्राला ओवाळतो. ही निरंजन या वेळी तेवलेली नसते. ती तशीच ओवाळली जाते. चित्रकथी सादर करतानाचे सर्व संवाद नायकीचे स्वनिर्मित असतात. निवेदनाच्या अगदी सुरवातीला नायकी ‘कविजन ‘हे काल्पनिक पात्र रंगवितो. बुद्धीची देवता श्री गणेश आणि विद्येची देवता सरस्वती याना आवाहन करून त्यांचे आशीर्वाद घेऊन नंतर मुख्य कथानकास सुरवात होते!

हा कविजन गणपतीला वंदन करून प्रार्थना करतो,

दे पायाची जोड । मोरया दे पायाची जोड|