या श्लोकात नागाची नावे वासुकी, तक्षक, कालिया, मणिभद्रक, ऐरावत, धृतराष्ट्र, कार्कोटक, धनंजय अशी आढळतात.यातील समुद्रमंथनामध्ये दोरी म्हणून वापरला गेलेला वासुकी, परीक्षित राजाला दंश करणारा तक्षक, बालकृष्णाने मर्दन केलेला कालिया सर्वश्रुत आहेत.

    या नागपंचमीच्या सणाला सांगली जिल्ह्यातील बत्तीस -शिराळा येथे एक विशिष्ट प्रथा पाळली जात होती. होती म्हणण्याचे कारण कालप्रवाहात ही प्रथा लुप्त झाली आहे. या गावातील काही मंडळे नागपंचमीच्या महिनाभर आधी डोंगरदऱ्यात फिरून नाग ,धामण जिवंत पकडून आणत .महिनाभर त्यांची योग्य काळजी घेत.आणि नागपंचमीच्या दिवशी शिराळ्याच्याग्रामदैवतांची पूजा झाल्यानंतर सर्व १००-१२५ नागांची एकत्र मिरवणूक काढीत . मिरवणुकीनंतर या नागांचे खेळ केले जात . त्यानंतर सर्वात उंच फणा काढणारा नाग,सर्वात लांब नाग अशा मंडळांना बक्षिसे जाहीर करीत. हे खेळ पाहण्यासाठी आबालवृद्धांची ,अगदी परदेशी नागरिकांची देखील गर्दी होत असे. काळानुसार वन्य जीव संरक्षण कायद्यांवये ही प्रथा आता बंद पडली आहे. महाराष्ट्रातील नागपंचमी नागपुजेने साजरी होते. नाग या सरपटणाऱ्या प्राण्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. खरे तर नाग हा उंदरांचा शत्रू असल्याने शेतकऱ्याचा मित्र असतो. शेतामधील उंदीर खाऊन तो पिकाचे रक्षण करतो.

    नागपंचमीला इतर काही राज्यामध्ये देखील काही विशिष्ट प्रथा पाळल्या जातात. काशीमध्ये नागकूप नावाचे तीर्थ आहे. नागपंचमीच्या दिवशी विद्वान लोक शास्त्रचर्चा करतात आणि त्यानंतर नागकूपावर जाऊन नागाची पूजा करतात. प्रसिद्ध वैयाकरण पतंजली शेषाचा अवतार असून त्याचे वास्तव्य नागकूपात आहे असे मानले जाते. बंगालमध्ये सर्पदेवता मनसादेवीची पूजा केली जाते. राजस्थानमध्ये पीपा ,तेजा या नागदेवांची पूजा केली जाते. नागपंचमीला जमीन न खणणे, न चिरणे, तवा अग्नीवर न ठेवणे असे रिवाज पाळले जातात. सळसळणारा पिवळाजर्द अथवा काळा नाग जेव्हा डौलदार फणा उभारून डोलत फुत्कार टाकतो, तेव्हा आपल्या मनात धडकी भरते आणि आपण आपोआप त्याला रक्षकाची भूमिका प्रदान करतो.

    पृथ्वीचा आधार, रक्षणकर्ता अशी नागदेवतेची पुराणातील वर्णने असोत अथवा सद्यस्थितीतील नागपंचमीला होणारे त्याचे पूजन असो, प्रत्येक भारतीय स्त्रीच्या मनाचा एक कोपरा या जातिवंत प्राण्याने व्यापला आहे. त्याच्या कथा पुराणात ती रमते. नागाला आपला रक्षणकर्ता भाऊ मानते. जेव्हा एखादा जातिवंत नाग फणा काढून पुंगीच्या तालावर डोलू लागतो तेव्हा नकळतच आदरयुक्त भीतीने हात आपोआप जोडले जातात.

    जग सुधारले,सणाच्या रिती पद्धती बदलल्या, विवाहित मुलींना सासर -माहेर या घरामधील अंतर जाणवेनासे झाले. तरीही माहेरघरपासून लांब असणाऱ्या एखाद्या सासुरवाशिणीचे डोळे ‘पंचमीचा सण आला डोळे माझे ओले’ या काव्यपंक्ती ऐकताच भरून येतात!

    नाग या प्राण्यांविषयीचे समज-गैरसमज आणि शास्त्रीय माहिती जाणून घेऊ पुढील लेखात!